Bir fabrika yok oldu, kentin tarihi formatlandı!..
Burhan KARADUMAN
2008 yılında doğanlar bugün 14 yaşında. Onlar TEKEL Fabrikasını hiç görmediler. 14 yıl önce Malatya’nın bir TEKEL Fabrikası vardı. Ve 14 yaşında olanlar ile ondan sonra doğanlar Malatya’da binlerce ailenin işçi olarak, binlerce ailenin de tütün yetiştirerek geçimini sağlamasına aracı olan TEKEL Sigara Fabrikasını hiç bilmeyecek. Malatya’nın “zamanına tanıklık” eden TEKEL’in duvarındaki saatini hiç görmeyen nesiller için “zaman” Malatya’da geçmişe dair kentin “hafızası formatlanmış” bir şekilde geçecek.
Özelleştirme süreci Malatya’da “tarih silinerek” gerçekleşti. Çok değil, 14 yıl önce Malatya’dan ayrılıp bugün dönenler, ne Sümer Fabrikasını görebilecek, nede TEKEL Sigara Fabrikasını. 14 yıl önceki Malatya’yı gözlerinin önüne getirdiklerinde “bir hafıza kaybı” yaşayacak. Sokaklar ve caddeler “cilalanmış” olsa da, bu kentin müdavimleri için gelecek parlak olmayacak. Aynen TEKEL’in satıldıktan sonra dış cephesi boyanıp süslenirken, içindeki makineler arka kapıdan kaçırılıyordu. Ardından ise koca fabrika toz bulutları içinde kalmış, toz kalktıktan sonra 70 yıllık koca çınar yerinde yok olmuştu.
Malatya Tekel Sigara Fabrikası’nın kuruluş hikayesi 1925 yılına dayanır. Malatya Sigara Fabrikası 1925 yılında tütün atölyesi olarak kurulmuş, 1939 yılında da Malatya Sigara Fabrikasına dönüştürülerek özelleştirildiği 2008 yılına kadar çalıştırılıyordu. Fabrika binası Mayıs 2011’de tamamen ortadan kaldırılırken, olayın kent tarihi açısında önemi hiç kıymetlendirilmedi.
70 YIL İŞ VE EKMEK VERDİ
TEKEL’in özelleştirme kapsamına alınan Malatya, Samsun, Tokat, Adana, İstanbul Maltepe ve Bitlis
Sigara Fabrikaları, makine, teçhizat, bina ve arsalarıyla birlikte bir blok olarak, 2008 yılında 1
milyar 720 milyon dolar karşılığında İngiliz- ABD ortaklığı olan BAT şirketine satılmıştı. BAT firması,
üretim faaliyetlerini devam ettireceği fabrikalar arasına Malatya’yı almamış ve fabrika 2008′den
itibaren devre dışı bırakılmıştı. Özelleştirme sonucu 70 yıla yakın bir süre Malatya’ya iş ve ekmek sağlayan TEKEL Sigara Fabrikası, 2011 yılında tamamen yıkılmış ve arazisi ise aralarında Malatyalı işadamlarının bulunduğu bir gruba 20 milyon dolar karşılığında satılmıştı.
Malatya ekonomisinin simgelerinden olmasının yanı sıra, sosyal yaşamın da lokomotiflerinden olan Tekel Sigara Fabrikası’nın yıkımı Şubat 2011 tarihinden başlamış ve Malatyalıya istihdam yaratarak iş ve aş sağlayarak, ürettiği tekel ürünleri ile gerek Malatya, gerekse de ülke ekonomisine önemli katkılar sağlayan bir fabrika değil, bir bina değil, bir tarih yok edilmişti.
TEKEL EYLEMLERİ
TEKEL Sigara Fabrikası’nın satılmaması için 2004 ile 2008 yılları gerçekleşen işçi eylemleri ile geçti. Sonrasında ise fabrika satıldıktan sonra TEKEL işçilerinin sosyal hak arayışı eylemleri düzenlendi.
Takvim yaprakları 20 Aralık 2004 tarihini gösterdiğinde TEKEL Sigara fabrikalarının yeniden özelleştirilmesi için satış ihale ilanının yayınlanmasına tepki gösteren işçiler, Malatya TEKEL fabrikası önünde eylem yaptı. Dönemin Tekgıda-İş Sendikası Malatya Bölge Başkanı Mecit Amaç,” Yüz binlerce yoksul tütün üreticisinin ve Anadolu esnafının TEKEL'e ihtiyacı vardır. Halkımızın sağlığı nedeniyle hepimizin TEKEL'e ihtiyacı vardır. Piyasadaki yabancı tekelleşmenin önündeki tek engel TEKEL'dir" demişti. Eyleme destek veren CHP Malatya Milletvekili Mevlüt Aslanoğlu ise, ekmeğin siyasetinin olamayacağını belirterek, "TEKEL'in özelleştirilmemesi için her türlü çabayı göstereceğiz. TEKEL'in satılmasından 5 yıl sonra Türkiye'deki sigara fabrikalarına Amerika'dan tütün getirilerek üretim yapılacak" ifadelerini kaydetmişti.
Takvim yaprakları 24 Şubat 2005’i gösterdiğinde ise Malatya Sigara Fabrikası'nda çalışan işçiler, saat 22.00'den itibaren 1 günlük işyerini terketmeme eylemini başlattı. Vardiya çıkışında işçiler fabrikadan çıkmazlarken, izinli olan işçilerde fabrikaya gelerek eyleme destek verdiler.
TEKEL’de gerçekleşen eylemlerden biride 12 Kasım 2005’de gerçekleşmiş ve Tekel Sigara Fabrikası'nda vardiya sisteminin tek vardiya indirilmesi nedeniyle işçiler fabrika çıkışında eylem yapmıştı.
TEKEL için yapılan eylemlerden biride 3 Ocak 2006 tarihinde gerçekleşmiş ve işçiler Adana ve Malatya TEKEL Sigara Fabrikalarının kapatılacak olmasına tepki göstermiş ve bazı işçiler ise soyunarak İnönü Caddesini trafiğe kapatmıştı. "Malatya uyuma fabrikana sahip çık", “Ülkeyi soymadık, soyunacağız" sloganı atan TEKEL çalışanları, dondurucu soğukta soyunmuştu.
İŞÇİLER FABRİKADAN AYRILMADI
TEKEL Malatya Sigara Fabrikası'nın kapatılmasına karşı başlatılan tepkilere TEKEL'de çalışan işçiler farklı bir boyut getirerek, 18 Ocak 2006’da günü gece fabrikayı terk etmeme eylemi başlatmıştı. Eylemde konuşan Dönemin Tek Gıda-İş Sendikası Bölge Başkanı Servet Akbudak, " Söz bitti, sıra eylemde diyoruz artık. Bu nedenle bu akşamdan itibaren fabrikalarımıza, geleceğimize, çocuklarımıza, hak ve özgürlüklerimize sahip çıkmak için sonuç alınıncaya kadar fabrikalarımızı terk etmeyeceğiz” demişti. Eyleme işçilerin aileleri ve çocukları da destek vermişti. Fabrikadan ayrılmama eylemi yaklaşık 1 ay sürdü.
ÖZELLEŞTİRME MEMURLARI KOVULDU
3 Mart 2008 tarihinde gerçekleşen eylemde ise TEKEL Malatya Sigara Fabrikası'nın envanterini çıkarıp incelemelerde bulunmaya gelen Özelleştirme İdaresi'nin 3 görevlisi, fabrikadan ayrılmayarak eylemlerini sürdüren TEKEL işçileri tarafından içeriye alınmadı. Dönemin Tek Gıda-İş Sendikası Malatya Bölge Başkanı Servet Akbudak, "TEKEL işçileri geleceklerine, ulusal değerlerine sahip çıkmaktadır. Özelleştirme İdaresi tarafından görevlendirilen 3 memur, fabrikamıza gelerek incelemelerde bulunmak istemiştir. Fabrikanın mali portresini çizmek ve mevcut envanterini çıkarmak amacıyla gelen bu memurlara TEKEL işçileri geçit vermemiştir. Eylem halinde olan fabrikamıza ne yabancı firmaların ne de yabancı firmaların güdümünde olan siyasal iktidarın özelleştirme idaresinin görevlendirdiği hiçbir memuru içeriye almayacağımızı daha önceden de kararlılıkla kamuoyuna göstermiştik. Bugün de öyle oldu. Söz konusu memurlar TEKEL emekçilerinin gösterdiği bu tepki ve direnç üzerine fabrikada gerekli incelemeyi yapmadan geri dönmek zorunda kaldı" demişti.
KARA TARİH: 24 NİSAN 2008
24 Nisan 2008 tarihli resmi Gazete’de yayımlanan Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun satışa onay veren kararı Malatya TEKEL Sigara Fabrikası için ölüm fermanı oldu. Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK), 24 Nisan 2008 tarihinde TEKEL´in bağlı ortaklığı Sigara Sanayii İşletmeleri ve Ticareti Anonim Şirketine ait sigara üretim işi ile ilgili varlıkların, 1 milyar 720 milyon ABD Doları ´peşin´ bedelle, British American Tobacco (BAT) Tütün Mamulleri Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketine satışını onayladı. Karara göre, Adana, Ballıca, Bitlis, Malatya ve Tokat sigara fabrikaları ile bu fabrikaların kullanımında bulunan taşınmazlar şirkete satıldı.
İÇİ BOŞ OLAN TEKEL FABRİKASININ DIŞI BOYANDI
TEKEL Fabrikasını satın alan BAT Tütün Mamulleri Sanayi ve Ticaret Şirketi, fabrikanın içerisindeki tüm üretim makineleri sökerek götürdü. Bir süre boş kalan fabrika için Malatya Belediyesi'nin yaptığı uyarı üzerine Mayıs 2010 tarihinde dış cephesi bakım ve onarıma alınarak boyandı. Fabrikanın boyanması o dönem Malatya’da kamuoyunda "Fabrika yeniden açılıyor" şeklinde bir heyecana neden olmuş, ancak boya ve onarımın kötü görüntünün ortadan kaldırılması nedeniyle yapıldığı anlaşılmıştı.
TEKEL'İN SAATİ, MALATYA’NIN KALBİ SÖKÜLDÜ…
Malatya TEKEL Sigara Fabrikası'nın kent ile özdeşleşen büyük duvar saati 16 Şubat 2011 tarihinde söküldü. TEKEL’ın dış cephesinin boya ve badanası yapıldıktan sonra yıkımı yapıldı.
Özelleştirildikten sonra içindeki makine ekipmanları sökülerek götürülen Malatya TEKEL Sigara Fabrikası, içerisi boşaltıldıktan sonra Malatyalı bir grup iş adamının kurduğu şirkete satılan TEKEL Sigara Fabrikasının yıkımına Şubat 2011’de başlanılmış ve çalışmalar kapsamında fabrikanın İnönü Caddesi'ne bakan giriş kısmındaki dış duvarında bulunan büyük saatte yıkım esnasında sökülerek yok edildi. Dönemin kent yöneticileri sökülen saati “Yok olan tarihten bir parça” misali alıp, kentin bir başka köşesine TEKEL Hatırası olarak yerleştirmeyi düşünemediler.
TEKEL Sigara Fabrikasının yıkım projesi Mayıs 2011’de tamamlanarak, Malatya’nın 70 yıllık iş ve aş kapısı, kentin ise bir hafızası tamamen ortadan kaldırıldı.
KENT TARİHİ İÇİN “MEKAN” VAZ GEÇİLMEZDİR…
Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu, “Yerel tarih/kent tarihi araştırmalarında ‘mekân’ vazgeçilmez bir konudur. Mekânı oluşturan öğeler ve o mekânın zaman içerisindeki gelişimi yaşanan geçmişin parçalarıdır. Bir başka deyişle, bu öğeler kentin belleğidir. Kentler, yapılar ve o yapılarla bir bütün oluşturan sokaklar, meydanlar gibi kentsel öğelerden oluşur. Yapılar, yaşamın mekâna yansıyan somut belgeleridir. O coğrafyada yaşayan toplulukların yaşam biçimleri, gelenekleri, alışkanlıkları, ilişkileri, tasarımları, içinde yaşadıkları mekânların analiziyle açığa çıkmaktadır” şeklinde ifade de bulunuyor, “Yerel tarih” konusunda.
“KANITLARIN”, “RANT İÇİN” YOK EDİLDİĞİ BİR KENT…
Bugün Malatya’nın “Yerel tarih” konusunda Cumhuriyet Dönemine ilişkin kaç tane “yerel tarih” eserimiz kaldı? Yada burası “kentin belleğidir” diyebileceğimiz kaç eserimiz var Malatya’da?
Kentin tarihi için “kanıt” olan eserlerin “rant” için yok edildiği Malatya’dan 10 yıl önce ayrılarak, bugün dönenler hangi Malatya’yı “kent hafızasında” canlandıracak? Sümer Fabrikası’nın bulunmuş olduğu alanın önünde geçerken ne düşünecek, TEKEL Fabrikasının bulunduğu noktadan geçerken hangi anısını canlandıracak. Malatya’da sadece yıkılan ve yok edilen fabrika binaları olmadı. Yok alan bu kentin hafızası, emeği, alın teri ve anıları da oldu.
FOTOĞRAFLARLA TEKEL
YIKIM ÖNCESİ: TEKEL Sigara yıkımı öncesindeki son karelerinden birisi. TARİH: 13 Haziran 2010
ZAMAN DURDU: TEKEL için zamanın durduğu an. Kent ile özdeşleyen TEKEL SAATİ’nin söküldüğü günler. TARİH: 16 Şubat 2011
YIKMAK KOLAYDIR: 70 yıl Malatya’nı ekonomik ve sosyal hayatına büyük katkılar sunan TEKEL, iş makineleri ile kısa sürüde yıkıldı. TARİH: 06 Nisan 2011
SAHİP ÇIKILMADI: TEKEL eylemlerinde işçilerin taşıdığı pankartlardan birisi de “Fabrikana sahip çık” ifadesini taşıyordu. Malatya TEKEL’in satışına da, yıkımına da sessiz kaldı. TARİH: 01 Şubat 2006
AH ÇOCUKLAR AH…: TEKEL eylemlerinde fabrika işçileri kadar aileleri ve çocukları da fabrikanın kapanmaması için çok mücadele verdi. “Fabrikama dokunma” diye döviz taşıyan çocuklar aslında her şeyin farkındaydı. Bugün yok olmuş olan fabrika aslında onlarındı. TARİH: 6 Şubat 2006
GERÇEKTEN YAKTI: TEKEL işçisinin taşıdığı “BU ATEŞ SİZİDE YAKAR” dövizi. TARİH: 17 Ocak 2006
NE CEVAP VERİLECEK: TEKEL işçilerinin fabrikayı terk etmeme eyleminde bu çocuk, annesi ile birlikte eylemde. Bu çocuk bugün, “Annemin çalıştığı fabrika nerede” diye sorduğunda hangi cevapla karşılaşacak: TARİH: 21 Ocak 2006
