İSTİKLAL MAHKEMELERİ

Birinci Dönem İstiklal Mahkemeleri: Özel bir kanunla kurulan bu mahkemeler, 18 Nisan 1920 – 17 Şubat 1921 tarihleri arasında görev yapmıştır. İstiklal Mahkemeleri; Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbakır’da kurulmuştur.

İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri: Bu mahkemeler, 30 Temmuz 1921 – Ekim 1923 tarihleri arasında faaliyet göstermiştir. İstiklal Mahkemeleri; Ankara, Konya, Kastamonu, Samsun ve Yozgat’ta kurulmuştur.

Üçüncü ve Son Dönem İstiklal Mahkemeleri: 1923-1927 tarihleri arasında görev yapan bu mahkemeler, Ankara, İstanbul ve Diyarbakır’da kurulmuştur.

İstiklal Mahkemeleri, ilk dönemlerde Kurtuluş Savaşı sırasında ayaklanma çıkaran bozguncuları, yağma ve soygunculuk yapan eşkıyaları, orduya ait silah ve cephane çalan hırsızları, casusları ve asker kaçaklarını yargılamıştır. Birinci ve ikinci dönem İstiklal Mahkemeleri, orduyu güçlendirme, asayiş ve düzenin sağlanmasında etkili olmuştur. Bu nedenle, bu dönem mahkemelerinin verdiği kararlar tartışılmaz kabul edilmiştir. Ancak, üçüncü dönem İstiklal Mahkemeleri’nin 1925-1927 yılları arasında aldığı kararlar, genellikle muhalefeti susturma amacı taşıdığı için tartışma konusu olmuştur. İstiklal Mahkemeleri’nin verdiği kararlar kesin olup temyiz hakkı bulunmamaktaydı. Verilen idam cezaları hemen infaz edilirdi.

Ergün Aybars’a göre, İstiklal Mahkemeleri en az 5000 müeccel (ertelenmiş) idam cezası vermiş, 1054 kişi idam edilmiş ve 243 kişiye gıyaben idam cezası verilmiştir. Bu idam cezaları genellikle asker kaçaklarına uygulanmış; yakalanan asker kaçakları birliklerine geri gönderilmiş, ancak tekrar firar etmeleri halinde idam edileceği kendilerine tebliğ edilmiştir.

Emin Çölaşan’a göre, 1920-1923 tarihleri arasında 1350 kişi, 1923-1927 tarihleri arasında ise 360 kişi idam edilmiştir.

Mustafa Armağan’a göre, Şapka Kanunu’na muhalefetten 52 kişi idam edilmiştir. Yavuz Bahadıroğlu’na göre ise bu sayı 30 kişidir. Yapılan bir araştırmaya göre, 25 Kasım 1925 tarihinde Meclis’te kabul edilen Şapka Kanunu’na muhalefetten dolayı Erzurum’da 13, Kayseri’de 5, Sivas’ta 2, Rize’de 8 ve Maraş’ta 5 kişi olmak üzere toplam 33 kişi idam edilmiştir. Teali-i İslam Cemiyeti üyesi İskilipli Atıf Hoca ve Babaeski Müftüsü Ali Rıza Hoca, 3 Şubat 1926 tarihinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nu kısmen veya tamamen değiştirmeye teşebbüsten idama mahkûm edilmişlerdir. 14 Haziran 1926 tarihinde Mustafa Kemal Paşa’ya yapılmak istenen suikastın ortaya çıkması sonucunda, İzmir’de 15, Ankara’da 4 kişi olmak üzere toplam 19 kişi idam edilmiştir. Şeyh Said İsyanı’nda ise İstiklal Mahkemesi, 7 Haziran 1925 tarihinde Diyarbakır’da 45 kişiyi idama mahkûm etmiştir.

İstiklal Mahkemeleri, 7 Mart 1927 tarihinde kapatılmasına rağmen, mahkemenin kanun ve ekleri 4 Mart 1929 tarihine kadar yürürlükte kalmıştır. Mahkemenin kanun ve ekleri, 4 Mayıs 1949 tarih ve 5384 sayılı kanunla tamamen yürürlükten kaldırılmıştır. 1927-1949 yılları arasında herhangi bir İstiklal Mahkemesi kurulmamıştır.